Κήπος εις τον κύβο ~ Επιστροφή στη φύση

της Χριστίνας Παρασκευοπούλου

Με τα αστικά κέντρα να βρίσκονται μακριά από την φύση και την διαδικασία παραγωγής τροφής, αλλά και την κρίση να αγγίζει όλο και περισσότερα σπιτικά, δημιουργείται στην πόλη η ανάγκη για μια νέα και παραγωγική λύση. Δύο αρχιτέκτονες και μια γεωπόνος έδωσαν τη λύση αυτή για την Θεσσαλονίκη, με το πρόγραμμα «Κήπος εις στον κύβο» (ΚIPOS3), σχεδιάζοντας τη δημιουργία αστικών λαχανόκηπων σε εγκαταλελειμμένα και προβληματικά οικόπεδα σε γειτονιές της πόλης, αξιοποιώντας τους χώρους αυτούς για εθελοντική καλλιέργεια των πολιτών της.

Η Ελευθερία Γαβριηλίδου και η Ελένη Ουρεϊλίδου, Αρχιτέκτονες, και η Μαρία Ρήτου, Γεωπόνος, τρείς φοιτήτριες του Μεταπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών Αρχιτεκτονικής Τοπίου του Α.Π.Θ., είχαν την πρωτότυπή ιδέα δημιουργίας δικτύου αστικών κήπων γειτονιάς, για καλλιέργεια σε υπολειμματικούς χώρους ή χώρους πρασίνου που δεν χρησιμοποιούνται ιδανικά στην καρδιά της Θεσσαλονίκης, πρόταση την οποία επιλέχθηκαν από το πρόγραμμα υποτροφιών Angelopoulos GIU Fellowship 2014 να εφαρμόσουν πιλοτικά.

Με την στήριξη και την χρηματοδότηση λοιπόν από την υποτροφία και από τον Δήμο Θεσσαλονίκης, καθώς και την πρώτη ευγενική χορηγία φυτών από την εταιρεία Agris A.E., πριν λίγους μήνες υλοποιήθηκε ο πρώτος τους κήπος, σε χώρο που παραχώρησε ο Δήμος Θεσσαλονίκης δίπλα στον Αμπελώνα του, κάτω από το Καυταντζόγλειο στάδιο. Το project το τρέχουν πλέον οι δύο από τις τρείς φοιτήτριες, η Ελευθερία Γαβριηλίδου και η Μαρία Ρήτου, ενώ ο καθηγητής της Γεωπονικής Σχολής, Νίκος Ρήτος, καθοδηγεί ως ειδικός την φροντίδα του κήπου, και ο αρχιτέκτονας και επισκέπτης καθηγητής από τη Γερμανία Holm Kleinmann, που στηρίζει από το ξεκίνημά της την ιδέα. Όπως σημειώνουν οι φοιτήτριες, «Αυτή τη στιγμή, ο κήπος είναι γεμάτος θερινά λαχανικά, αρωματικά φυτά και καλλωπιστικά που φροντίζουν 11 άνθρωποι από τη γειτονιά, οι οποίοι πλέον βρήκαν στην πόρτα τους έναν κοινό τόπο συνάντησης, έναν κήπο, μια αφορμή για να περνούν ευχάριστα τα απογεύματά τους. Υπάρχει ένας ενθουσιασμός, και σταδιακά ένα νέο κοινωνικό περιβάλλον συγκροτείται στη γειτονιά, και αυτό μας δίνει ελπίδα για την εξέλιξη της ιδέας.»

Πως ξεκίνησε όμως το εγχείρημα; Τα μέλη της ομάδας ασχολήθηκαν για πρώτη φορά με το ζήτημα της αστικής αγροκαλλιέργειας το 2013, όταν στα πλαίσια του Μεταπτυχιακού Προγράμματος Αρχιτεκτονικής Τοπίου μελέτησαν το σενάριο μετατροπής της μεταβιομηχανικής περιοχής των παλιών Λαχανόκηπων Θεσσαλονίκης σε κέντρο κοινοτικών καλλιεργειών για τις δυτικές συνοικίες και χώρο έρευνας και καινοτομίας σε μεθόδους καλλιέργειας και παραγωγής τροφής.

Με την αφορμή αυτή, γεννήθηκε η ιδέα της πιλοτικής εφαρμογής, στο κέντρο της Θεσσαλονίκης πλέον, του πρώτου αστικού κοινοτικού κήπου γειτονιάς, με την έννοια του πυρήνα, της αυλής, όπου οι κάτοικοι μπορούν να καλλιεργήσουν τροφή, και κυρίως να συναντηθούν, να συνεργαστούν, να συνομιλήσουν, να οργανώσουν παζάρια, σεμινάρια και κάθε είδους πολιτιστικές δραστηριότητες, προσφέροντας κοινωφελές έργο και διαχέοντας μία ιδέα που μπορεί να επιφέρει γόνιμη αλλαγή. Όπως σημειώνεται από τις φοιτήτριες, «Η πρόταση οραματίζεται έναν νέο τρόπο βίωσης της πόλης, ένα νέο κοινωνικό περιβάλλον, και μία διέξοδο για ικανοποίηση βασικών αναγκών στην καρδιά του αστικού ιστού, δίπλα σε κάθε κατοικία. Ειδικά σήμερα, που το ζήτημα της αυτοσυντήρησης επείγει, η λύση οφείλει να βρεθεί μέσα στις πόλεις. Και η αλλαγή μπορεί να επέλθει όχι μόνο γιατί μία τέτοια πρόταση συμβάλει σε μια νέου τύπου αστική ανάπτυξη, με διάσταση κοινωνική, οικονομική, οικολογική αλλά κυρίως γιατί ενεργοποιεί την δραστηριοποίηση – την εμπλοκή των κατοίκων σε ζητήματα που αφορούν τη χρήση του δημόσιου χώρου, αναπτύσσει το αισθητήριο τους για το αστικό περιβάλλον και τους φέρνει πιο κοντά με την ιδέα της αστικής βιωσιμότητας.»

Όπως αναρωτήθηκαν, «Δεν μπορούν ταράτσες, ακάλυπτοι, κενοί υπολειμματικοί χώροι ή υποβαθμισμένα τμήματα του δημόσιου χώρου να παραχωρηθούν στην συλλογική χρήση; Nα γίνουν χώροι πρασίνου ή χώροι καλλιέργειας; Και αν μπορούσες να καλλιεργήσεις την τροφή σου στην πόλη; Και όχι μόνος, αλλά με ολόκληρη την γειτονιά; Δεν θα φτάναμε πιο κοντά στο όραμα για ένα νέο κοινωνικό περιβάλλον και μία πιο βιώσιμη πόλη; Και αν η λύση μπορεί να βρεθεί ΜΕΣΑ στην πόλη μας;» Απαντώντας στα ερωτήματα αυτά, η ομάδα κατέληξε στην πρωτοβουλία «ΚΙΡOS3», με την οποία φιλοδοξεί να υλοποιήσει σε κλίμακα γειτονιάς αστικούς λαχανόκηπους που θα καλλιεργούνται από τους ίδιους τους πολίτες εθελοντικά, παρέχοντάς τους ταυτόχρονα μία σημαντική βοήθεια.

Τι είναι ακριβώς οι αστικοί λαχανόκηποι; Η αστική αγροκαλλιέργεια αφορά την καλλιέργεια, επεξεργασία και διανομή της τροφής μέσα στην πόλη, από τους ίδιους τους κατοίκους της. Αστικοί λαχανόκηποι, σύμφωνα με την ομάδα, μπορούν να αναπτυχθούν στην Θεσσαλονίκη εισάγοντας τον πρωτογενή τομέα στην πόλη και προσφέροντας τροφή, αλλά και θέτοντας τις βάσεις για την μετάβαση σε μια «πράσινη» οικονομία. «Η αστική αγροκαλλιέργεια προτείνει ένα νέο κοινωνικό περιβάλλον και ένα νέο, βιώσιμο τρόπο ζωής στην πόλη. Οι ανεκμετάλλευτοι, κενοί δημόσιοι χώροι δημιουργούν το κίνητρο για μια εναλλακτική χρήση πέρα από ανοιχτούς, πράσινους χώρους μέσα στην πόλη. Εγκαταλειμμένες περιοχές μέσα στον αστικό ιστό, υπάρχοντα πάρκα με ανάγκη ανανέωσης και επανασχεδιασμού, ακάλυπτοι και δώματα πολυκατοικιών είναι χώροι που θα μπορούσαν να αποκτήσουν συλλογική χρήση.»

Κάθε είδους ανεκμετάλλευτοι ή μη χρηστικοί χώροι λοιπόν, από ελλιπώς συντηρούμενα τμήματα πάρκων ή πλατειών μέχρι πρώην στρατόπεδα, μπορούν να λειτουργήσουν ως χώροι πρασίνου, αναψυχής, συγκέντρωσης, κοινωνικής συναναστροφής, ως χώροι καλλιέργειας και παραγωγής τροφής, ως αυλές και γεννήτριες κοινωνικό-οικονομικής ανανέωσης. O στόχος είναι οι ίδιοι οι κάτοικοι να λειτουργούν έναν χώρο που έχουν προσωρινά οικειοποιηθεί συλλογικά, και με διακριτικό έλεγχο και αρχική οργάνωση από ειδικές ομάδες που απαρτίζονται από αρχιτέκτονες, αρχιτέκτονες τοπίου και γεωπόνους. Όπως σημειώνει η ομάδα, η επιτυχία ενός αστικού λαχανόκηπου βασίζεται στη συλλογική δράση και έτσι η γειτονιά μπορεί να αποκτήσει ξανά τον κοινωνικό της χαρακτήρα, δημιουργώντας και διατηρώντας τον δικό της λαχανόκηπο.

Μετά από χαρτογράφηση χώρων της πόλης που θα μπορούσαν να μετασχηματιστούν, η πρώτη πιλοτική εφαρμογή της ιδέας πραγματοποιήθηκε στον υπολειμματικό χώρο που βρίσκεται κοντά στο Καυτατζόγλειο στάδιο, χαίροντας υποστήριξης από τον Δήμο και κυρίως της Υπηρεσίας Πρασίνου του Δήμου. Η ομάδα επιδίωξε την εμπλοκή της γειτονιάς, αναρτώντας αφίσες-κάλπες με τις οποίες καλούσε τον κόσμο να ψηφίσει για να αλλάξει την γειτονιά του, με 5 από τις 6 γειτονιές στις οποίες αναρτήθηκαν να τάσσονται υπέρ του εγχειρήματος. Έτσι, έγινε ο σχεδιασμός του πρώτου κήπου, αλλά και των φυτών που θα περιείχε, καθώς και μελέτη σοδειάς. Ο κόσμος που καλλιεργεί επιλέγεται με κοινωνικά κριτήρια και καλλιεργεί σε φυτοδοχεία υπό την καθοδήγηση ειδικών επιστημόνων, ενώ ο νέος διαμορφωμένος χώρος λειτουργεί παράλληλα ως χώρος συνάντησης και ανταλλαγής απόψεων για τους κατοίκους. Ένα μέρος της παραγωγής προσφέρεται σε κοινωνικά συσσίτια και συλλογικές κουζίνες.

Ο πρώτος κοινοτικός παραγωγικός κήπος στο πυκνοδομημένο κέντρο της Θεσσαλονίκης είναι λοιπόν εδώ, με τους ανθρώπους που κατοικούν γύρω από τον δημοτικό αμπελώνα να έχουν διεκδικήσει τον χώρο τους στον νέο κήπο της γειτονιάς, ενώ στα σχέδια είναι το εγχείρημα να επεκταθεί στον ίδιο χώρο ή να εφαρμοστεί και σε μία άλλη γειτονιά. Ο κήπος πλέον έχει γίνει σημείο αναφοράς και μπορεί να τον επισκέπτεται κόσμος από όλη την πόλη.

Από την ιδέα μέχρι την υλοποίηση, από τη διαχείριση μέχρι τον σχεδιασμό των χώρων και την οργάνωση των κατοίκων, η πρωτοβουλία «Κήπος εις στον κύβο» (ΚIPOS3) έρχεται να στηρίξει εθελοντικά, μακροπρόθεσμα και ουσιαστικά γειτονιές που έχουν ανάγκη στην Θεσσαλονίκη, φιλοδοξώντας να συμβάλλει σε ένα καλύτερο μέλλον της πόλης.