Σαλέπι ( Σερνικοβότανο ).Περιγραφή και χρήσεις

Η κοινή ονομασία σαλέπι αναφέρεται τόσο στο αλεύρι που λαμβάνεται από τους ξηρούς κονδύλους πολλών ειδών της οικογένειας Ορχεΐδες, όσο και στην ονομασία του ίδιου του φυτού που στον κόσμο της φυτολογίας αναφέρεται ως Orchis mascula. Το σαλέπι θεωρείται και φαρμακευτική ουσία γιατί περιέχει αραβίνη, τραγακανθίνη και πολύ άμυλο το οποίο, όταν διαλύεται στο νερό, δημιουργεί ένα υγρό πηκτό και βλενώδες και θεωρείται κατάλληλο για την ανακούφιση του βήχα, του άσθματος και του στομαχόπονου. Στις ορχιδέες αυτές και στις θεραπευτικές ιδιότητες του αναφέρεται και ο Ιπποκράτης, ο Ασκληπιός, ο Θεόφραστος, αλλά και ο Γαληνός.

Περιγραφή

Ως φυτό είναι ποώδες και πολυετές, πράσινο στη βάση και μωβ στην κορυφή. Το ριζικό σύστημα αποτελείται από δύο στρόγγυλους ή ελλειψοειδείς κονδύλους. Τα φύλλα τους ομαδοποιούνται στη βάση του βλαστού και είναι επιμήκη-λογχοειδή σε ανοιχτό πράσινο, μερικές φορές με καφέ-μωβ στίγματα. Η ταξιανθία τους αποτελείται από 6 έως 20 λουλούδια που συγκεντρώνονται σε πυκνή κυλινδρική διάταξη. Το μέγεθος του άνθους είναι περίπου 2,5 εκατοστά και το χρώμα ποικίλλει από ροζ σε μωβ. Ανθίζει από τον Απρίλιο έως τον Ιούνιο. Σε ορισμένες περιοχές της Δυτικής Μακεδονίας ονομάζεται μονοκλήσι (μόνο για την εκκλησία) γιατί στολίζει περιμετρικά τις μαλάθες (πανέρια) των διαφόρων γλυκισμάτων που προσφέρονται την πεντηκοστή στη μνήμη των νεκρών. Στην Ελλάδα απαντάται κυρίως στη Ροδόπη και στο Βέρνο σε φυσικούς λειμώνες ως υδροχαρές φυτό.

Το σαλέπι χρησιμοποιείται κυρίως στην Ανατολή αλλά και στην Ελλάδα ως χειμωνιάτικο θερμαντικό, μαλακτικό και θρεπτικό πρωινό ρόφημα. Οι κόνδυλοι αρχικά βρέχονται με ζεματιστό νερό για να απομακρυνθεί το αιθέριο έλαιο που περιέχουν και το οποίο αν παραμείνει, προσδίδει στο σαλέπι γεύση πικρή και δυσάρεστη. Στη συνέχεια αποξηραίνεται και αλέθεται. Παρασκευάζεται αφέψημα της σκόνης το οποίο γλυκαίνεται με ζάχαρη ή μέλι και αρωματίζεται με κανέλλα ή πιπερόριζα που και αυτή είναι σκόνη από τη ρίζα του φυτού Ζιγγίβερ το φαρμακευτικό (Zingiber officinale).

Στην Ινδία και σε άλλες ανατολικές χώρες το σαλέπι λαμβάνεται και από άλλα είδη φυτών των γενών (cynorchis), ενώ στην Ωκεανία χρησιμοποιούνται σαν σαλέπι τα κονδυλώδη ριζώματα του φυτού Τάκκα η πτεροσχιδής (Tacca pinatifida).

Στην Ελλάδα φύεται στην οροσειρά της Πίνδου και στην λαϊκή παράδοση το φυτό αυτό ονομάζεται σερνικοβότανο, γιατί πίστευαν αν ο μέλλων πατέρας έτρωγε μεγάλους βολβούς σαλεπιού θα γεννιόνταν αρσενικό παιδί. Σύμφωνα με την μυθολογία ο Όρχις ήταν γιος μιας νύμφης και ενός σατύρου και καταδικάστηκε να γίνει φυτό γιατί είχε βιάσει μια ιέρεια κατά τη διάρκεια των βακχικών μυστηρίων.